واحد تحصیلات تکمیلی مدرسه علمیه حضرت خدیجه سلاماللهعلیها مشهد مقدس، نشست علمیپژوهشی با عنوان «خودشیءانگاری جنسی زنان؛ نگاه غرب و راهبرد اسلام» را با حضور اساتید و طلاب برگزار کرد. این نشست با ارائه سرکار خانم دکتر سیده جمیله هاشمنیا (پژوهشگر حوزه زن، خانواده و مطالعات فرهنگی)، همزمان با حلول ماه مبارک رجب و ولادت با سعادت امام محمدباقر علیهالسلام برگزار شد و به بررسی یکی از آسیبهای نوپدید فرهنگی و هویتی زنان در جوامع معاصر پرداخت.
محورهای نشست علمی
۱. تبیین مفهوم خودشیءانگاری جنسی زنان
در ابتدای نشست، مفهوم «انگاره» بهعنوان تصویر ذهنی پایدار انسان نسبت به خود و جهان پیرامون تبیین شد. بر این اساس، خودشیءانگاری حالتی است که فرد، بهویژه زن، خود را نه بهمثابه انسانی دارای ابعاد عقلانی، اخلاقی و معنوی، بلکه در قالب «شیء» و ابزار نگاه دیگران تعریف میکند.
در نوع جنسی این پدیده، بدن و جذابیتهای ظاهری محور هویت زن قرار میگیرد و سایر ابعاد وجودی او به حاشیه رانده میشود.
۲. نظریه خودشیءانگاری در مطالعات غربی
در ادامه، نظریه «فردریکسون و رابرتز» (۱۹۹۷) بهعنوان یکی از نظریههای پایه در مطالعات غربی معرفی شد. این نظریه، خودشیءانگاری را محصول فرهنگی میداند که بدن زنانه را بهطور مستمر در قالب شیء جنسی بازنمایی میکند.
در این فرآیند، زنان بهتدریج نگاه ناظر بیرونی را درونی کرده و خود را دائماً از منظر دیگران ارزیابی میکنند.
مهمترین نشانههای خودشیءانگاری در زنان:
-
نظارت وسواسگونه بر بدن
-
ارزیابی خویشتن از منظر «سومشخص»
-
دستکاری مداوم ظاهر بر اساس مد
-
تمرکز افراطی بر اندامهای جنسی
-
کاهش عزت نفس و افزایش اضطراب بدنی
۳. پیامدهای روانی و اجتماعی خودشیءانگاری
بر اساس پژوهشهای روانشناختی و جامعهشناختی غربی، خودشیءانگاری جنسی زنان پیامدهای گستردهای به همراه دارد، از جمله:
-
نارضایتی شدید از بدن
-
اختلالات تغذیهای
-
افت تمرکز شناختی و عملکرد تحصیلی
-
افسردگی، شرم بدنی و روانرنجوری
-
اختلال در روابط زناشویی
-
افزایش خشونتپذیری اجتماعی
برخی مطالعات با استفاده از فناوری ردیابی چشم (Eye Tracking) و تصویربرداری مغزی (fMRI) نشان میدهد که پوششهای بدننما موجب کاهش ادراک انسانیت زن و افت همدلی عصبی نسبت به او میشود.
۴. نقش پوشش، رسانه و صنعت مد در بازتولید شیانگاری
در این نشست تأکید شد که رسانهها، صنعت مد، تبلیغات تجاری و الگوهای زیبایی سرمایهدارانه، نقش اساسی در نهادینهسازی خودشیءانگاری دارند. مواجهه مداوم دختران از سنین کودکی با این تصاویر، منجر به درونیسازی این انگاره و شکلگیری نوعی جمود فکری و هویتی میشود.
۵. تحلیل انتقادی: ذهن جمودی در برابر ذهن فلسفی
خودشیءانگاری بهعنوان نشانهای از ذهن جمودی معرفی شد؛ ذهنی که:
در مقابل، ذهن فلسفی و توحیدی با ویژگیهایی چون کلنگری، تعمق، انعطافپذیری و هدفمندی، مانع فروکاست انسان به بدن و ظاهر میشود.
۶. دیدگاه اسلام درباره بدن و کرامت انسانی زن
در بخش پایانی نشست، با استناد به آیات قرآن و روایات اهلبیت علیهمالسلام، نگاه اسلام به بدن و هویت زن تبیین شد. در این نگاه:
-
انسان ترکیبی از جسم و روح است
-
بدن امانت الهی و مظهر کرامت انسانی است
-
نه افراط در بدنمحوری پذیرفته است و نه تحقیر بدن
اسلام، زینت و آراستگی را در چارچوب عقلانی و اخلاقی میپذیرد، اما تبرج اجتماعی و خودنمایی جنسی را عاملی برای فروپاشی هویت انسانی زن میداند.
۷. عوامل خودشیءانگاری از منظر آموزههای اسلامی
از منظر اسلامی، ریشههای خودشیءانگاری عبارتاند از:
در مقابل، مفاهیمی چون حیا، عفاف، غضّ بصر، مسئولیتپذیری بدنی و نگاه توحیدی به انسان بهعنوان راهبردهای پیشگیرانه معرفی شدند.
جمعبندی نهایی
این نشست علمیپژوهشی نشان داد که خودشیءانگاری جنسی زنان صرفاً یک مسئله فردی یا روانشناختی نیست، بلکه آسیبی تمدنی و فرهنگی است که ریشه در نظام رسانهای و سرمایهدارانه مدرن دارد. در حالی که غرب پس از تجربه پیامدهای سنگین اجتماعی و اقتصادی بهدنبال اصلاح این روند است، راهبرد اسلامی از ابتدا بر کرامت انسانی، تعادل و انسانمحوری تأکید داشته است.